Proces starzenia się organizmu – dlaczego jest nieunikniony?

Proces starzenia się – czym jest?

Starzenie się to naturalny proces biologiczny, postępujący i nieodwracalny, dotyczący każdego organizmu żywego, w skutek którego zmniejszają się jego zdolności adaptacyjne, osłabieniu ulegają również jego mechanizmy obronne. Również i w przypadku ludzi wyróżnić można poszczególne okresy życia, od płodowego i niemowlęcego, poprzez dziecięcy, młodzieńczy, dorosłości, po interesujący nas okres starzenia się. Dla każdego z tych etapów przypisany jest czas trwania, wyróżniające go cechy, oraz prawa i zagrożenia (każdy z nich może też obfitować w zdrowie lub choroby).

Ze starzeniem związane są nie tylko przychodzące nam pierwsze na myśl zmarszczki, czy siwiejące włosy. Starzenie się to wielopłaszczyznowy proces, który dotyczy zarówno czynników biologicznych, psychicznych, jak i społecznych. W aspekcie fizjologicznym polega na m.in. stopniowym spadku aktywności komórek organizmu oraz na nieodwracalnym nagromadzeniu się w nich uszkodzeń, które przerastają zdolności organizmu do samonaprawy.

Związana z tym utrata równowagi wewnętrznej i spadek wydajność układu odpornościowego, prowadzą do upośledzenia funkcjonowania organizmu, co w konsekwencji zwiększa ryzyko wystąpienia wielu chorób (w tym: nowotworów, chorób układu krążenia, choroby Parkinsona i Alzheimera, cukrzycy, chorób zwyrodnieniowych stawów, osteoporozy i wielu innych), a z czasem prowadzi do śmierci. Nauką zajmującą się procesami starzenia oraz związanych z nimi zjawiskami i problemami jest gerontologia (nie można jej mylić z geriatrią, która skupia się głównie na schorzeniach wieku podeszłego).

Kiedy zaczyna się proces starzenia?

Nie da się tego ustalić z kalendarzową dokładnością. To kiedy rozpoczyna się starość zależy od wielu czynników, w tym stylu i warunków życia oraz zdrowia fizycznego i psychicznego. Szybkość procesów starzenia zależy więc od indywidualnych cech. Jednak jasne i nieuniknione jest dla wszystkich jedno – niepostrzeżenie lub nagle starość nastąpi w życiu każdego z nas, czy tego chcemy czy nie.

O ile koniec starzenia się można określić bardzo precyzyjnie – następuję w momencie śmierci, o tyle już określenie jego rozpoczęcia nie jest takie jednoznaczne. Przyjmuje się jednak, że proces starzenia rozpoczyna się między 35 a 45. rokiem życia. Wówczas to powoli pojawiają się jego pierwsze oznaki, pogarszające możliwości pełnienia przez człowieka jego ról życiowych. W tym czasie zaczyna również postępować dysfunkcje poszczególnych układów, utrudniające utrzymanie homeostazy organizmu.

• Zobacz też: Kiedy zaczynamy się starzeć? Tak w sumie to nie wiadomo

Dlaczego dochodzi do starzenia się organizmu?

Starzenie się organizmu człowieka jest nieuchronnym oraz złożonym procesem, na który składa się wiele czynników, w tym m.in. zmiany komórkowe, styl życia i czynniki środowiskowe.

Zmiany komórkowe

Zmiany molekularne występują w całym organizmie, jak i pojedynczych komórkach. Obecnie uważa się, że starzenie komórkowe jest wynikiem nagromadzenia się z czasem różnego typu uszkodzeń wewnątrzkomórkowych oraz zmniejszenia zdolności do odpowiedzi na stres środowiskowy. Wyróżnia się dwa rodzaje starzenia komórkowego:

• replikacyjne, wynikające z wyczerpania limitu podziałowego. Za przyczynę tego rodzaju starzenia komórkowego odpowiada skracanie się telomerów, do którego dochodzi w trakcie podziałów komórkowych;
• przyspieszone (SIPS), które jest niezależne od skracania telomerów i zachodzi znacznie szybciej niż starzenie komórkowe replikacyjne. Dochodzi do niego podczas narażenia komórek na stres oksydacyjny, onkogeny lub czynniki uszkadzające DNA komórki.

Wszystkie teorie starzenia można podzielić na opierające się na zaprogramowanej śmierci oraz na kumulacji błędów.

Styl życia

Jak wynika z badań, szybkość procesu starzenia się tylko w 30% zależy od genów, pozostałą resztę stanowią czynniki, które zależą od nas samych i naszych wyborów. Za szybsze starzenie się odpowiedzialny będzie nieodpowiedni styl życia i nawyki, w tym:

• zła dieta, czyli jedzenie zbyt małej ilości warzyw i zbyt dużej ilości białka zwierzęcego, spożywania nadmiaru złych tłuszczów, cukru i soli, a także żywności wysokoprzetworzonej (typu instant i fast food oraz produktów oczyszczonych, pozbawionych witamin i minerałów, błonnika, a nawet składników odżywczych);
• zła kondycja psychiczna wynikająca m.in. z braku zaangażowania w życie społeczne, strachu o przyszłość, czy stresu, który jest dużym konsumentem energii i producentem wolnych rodników. Do najczęściej diagnozowanych problemów ze zdrowiem psychicznym należą: zaburzenia nerwicowe (lęki i ataki paniki), depresja, zaburzenia snu i bezsenność (sprawdźcie jak dbać o zdrowie w wieku dojrzałym);
• palenie tytoniu oraz problemy z alkoholem i innymi substancjami psychoaktywnymi;
• brak aktywności fizycznej (wg raportu MultiSport Index 2023, co trzeci Polak nie podejmuje aktywności fizycznej nawet raz w miesiącu).

Czynniki środowiskowe

Na starzenie się organizmu wpływ mają również czynniki środowiskowe, w tym: zanieczyszczenia środowiska (sam smog zabija w Polsce ok 50 000 osób rocznie), różnego rodzaju toksyny, a także promieniowanie słoneczne. Ekspozycja na promieniowanie słoneczne skutkuje przede wszystkim przyspieszeniem procesu starzenia się skóry, promienie UV powodują bowiem duże szkody w naskórku i skórze właściwej. Oczywiście duże znaczenie mają także czynniki materialne oraz społeczne.

Etapy starzenia się

Proces starzenia się organizmu zachodzi u każdego z nas w odmienny sposób, przy czym zgodnie z definicją Światowej Organizacji Zdrowia, jako umowną granicę starości przyjmuje się 65. rok życia. Wyróżnia się też różne “kategorie” procesów starzenia się. Tutaj również eksperci WHO wskazują następujące etapy starzenia się:

• etap pierwszy – przedstarczy, który dotyczy osób w grupie wiekowej 45-59 lat. Nie jest to jeszcze starość w ścisłym tego słowa znaczeniu, jednak zdaniem lekarzy “już od 45 roku życia powinniśmy uważać się za osobę wchodzącą w wiek senioralny”. To jest też czas zwiększonej troski o zdrowie i przyszłość;
• etap drugi – wczesnej starości 60-74 r.ż, są to osoby, które określane są jako młodzi starzy (young old). Na tym etapie starzenia się, znaczna część ludzi jest w dobrej kondycji i zdrowiu, a także aktywna społecznie;
• etap trzeci – czyli wiek starczy (późna starość ) 75-89 r.ż obejmuje osoby określane jako starzy starzy (old-old). Tutaj w większości przypadków, konieczna jest opieka i pielęgnowanie przez osoby drugie, ze względu na znaczne ograniczenia sprawności psychofizycznej (często również wymagana jest rehabilitacja).
• etap czwarty (etap regresywny) – długowieczność tzw. długowieczni, wiek sędziwy, 90 lat i więcej. Osoby w tym przedziale wiekowym, w większości wykazują znaczne ograniczenie sprawności psychofizycznej i zwykle wymagają intensywnej opieki geriatrycznej.

Objawy starzenia się organizmu

Podczas procesu starzenia się w organizmie zachodzą zmiany w budowie i czynności poszczególnych narządów, które nie mają nic wspólnego ze zmianami chorobowymi.

Starzenie się organizmu – zmiany narządu ruchu

Po 45. roku życia stopniowemu zmniejszeniu ulega masa i gęstość kości, co w konsekwencji prowadzi do pojawienia się schorzenia zwanego osteopenią, które uważane jest za wczesne stadium osteoporozy (odpowiednie postępowanie, w tym dobrze zbilansowana dieta i dobrane przez fizjoterapeutę ćwiczenia, mogą zmniejszyć ryzyka jej wystąpienia).

Należy tu podkreślić, że starzenie układu kostnego zachodzi szybciej w przypadku kobiet niż u mężczyzn (zwłaszcza po menopauzie). Ponadto konsekwencją procesów starzenia się w układzie ruchu są m.in.

• zaburzenia postawy;
• zmiany w cyklu chodu;
• pojawienie się drżenia mięśniowego w spoczynku;
• zanikanie włókien mięśniowych, które są zastępowane przez tkankę łączną;
• zaburzenia równowagi ciała i wzrost ryzyka upadków;
• widoczny spadek wzrostu, nawet o ok. 5 cm (dochodzi do „skrócenia” kręgosłupa, zmniejsza się bowiem wysokości kręgów i przestrzeni międzykręgowych);
• powiększenia się funkcjonalnych krzywizn kręgosłupa;
• skrócenie długości kończyn i zmniejszenie masy kostnej czaszki;
• inne zmiany w sylwetce, w tym nadmierna kifoza w odcinku piersiowym kręgosłupa (jej objawy to m.in. znacznie wysunięta głowa do przodu, rozsunięte na boki, odstające łopatki, zapadnięta i płaska klatka piersiowa, a także dolegliwości bólowe mięśni i pleców);
• zmiany zachodzące w stawach, których nasilenie prowadzi do choroby zwyrodnieniowej (stwierdza się je u ok. 60% osób, które przekroczyły 60. rok życia);
• w wyniku spadku ilości kolagenu obniża się elastyczność mięśni, stawów i ścięgien.

Starzenie się organizmu – funkcje poznawcze

Proces starzenia się organizmu ma wpływ na wszystkie układy organizmu, w tym też na układ nerwowy oraz wszystkie zawiadywane przez niego procesy: myślenia, pamięci, uwagi, uczenia się, inteligencji i spostrzegania. Na skutek zmian zachodzących w układzie nerwowym:

• zmniejsza się szybkość przetwarzania informacji;
• pogarsza się pamięć (krótkotrwała i epizodyczna) i zdolność podejmowania decyzji;
• pojawiają się problemy z koncentracją i skupieniem się na kilku rzeczach jednocześnie;
• wydłuża się czas reakcji, który spowodowany jest spadkiem średniej szybkości przewodzenia w komórkach ze 100% w wieku 40 lat, do 85% powyżej 80. roku życia;
• pojawia się myślenie postformalne w obrębie procesów myślowych (są to wysoce wyrafinowane procesy poznawcze, polegające na łączeniu logiki z emocjami, subiektywnego z celem, filozoficznego z dialektycznym), które jest nieobecne we wcześniejszych fazach rozwoju.

Starzenie się organizmu – zmiany sensoryczne

Osłabienie procesu spostrzegania jest związane z upośledzeniem łączenia wrażeń odbieranych za pomocą zmysłów. W procesie starzenia się, pogorszeniu ulegają bowiem wzrok, słuch i inne zmysły. Zmiany w ich funkcjonowaniu spowodowane są starzeniem się mózgu i degeneracją komórek odpowiedzialnych za tę funkcję.

W przypadku wzroku, zesztywnieniu ulega soczewka i osłabione są zdolności akomodacji oka. Ten złożony proces odczuwany jest jako pogorszenie widzenia (narząd wzroku traci umiejętność dostosowania ostrości do oglądania przedmiotów, które umieszczone są w różnych odległościach). Pojawia się również dalekowzroczność starcza, która nie tylko ogranicza widzenie, ale też adaptację do ciemności i rozróżnianie barw.

Z wiekiem dochodzi także do uszkodzeń słuchu, które z kolei zwiększa ryzyko osłabienia zdolności poznawczych. Proces ten zaczyna się już po 30-stce, a po 70. roku życia na pogorszenie słuchu cierpi trzy czwarte osób. Zmiany te ujawniają się wówczas
poprzez m.in.

• zmniejszenie ostrości słuchu (spowodowane jest to sztywnością kosteczek słuchowych, atrofią nerwu słuchowego i zwiększonym odkładaniem się woskowiny);
• utrudnione rozumienie mowy, które spowodowane jest zaburzonym odbiorem bodźców o wysokiej częstotliwości. Starsze osoby do prawidłowego odbioru przekazywanych im informacji potrzebują jednocześnie zarówno widzieć jak i słyszeć swojego rozmówcę.

Proces starzenia się organizmu człowieka, związany jest również z zaburzeniami zmysłu:

• węchu (szacuje się, że cierpi na nie ponad połowa osób w wieku podeszłym). Badania wskazują jednak, że większe ryzyko wystąpienia dysosmii dotyczy osób z urazami głowy, zaburzeniami poznawczymi, chorobą Alzheimera i Parkinsona;
• smaku, które występuje znacznie rzadziej. Z czasem zmniejsza się liczba kubków smakowych (najwcześniej zanikają te wrażliwe na substancje słodkie i słone). Do zaburzeń zmysłu smaku w wieku podeszłym, dochodzić może na skutek ubytków w uzębieniu, problemów z żuciem pokarmów oraz stosowania protez zębowych. Obniżona zdolność odczuwania smaku może być też skutkiem leczenia chorób nowotworowych.

Zarówno zaburzenia węchu, jak i smaku mają negatywny wpływ na jakość życia osób starszych i mogą prowadzić do niedożywienia, a w najcięższych przypadkach nawet do zwiększenia ryzyka śmierci.

Starzenie się organizmu: zmiany sercowo-naczyniowe

Proces starzenia wpływa również na zmiany w układzie sercowo-naczyniowym. Rozpoczyna się on szybko, bo już między 30. a 40. rokiem życia i z wiekiem stopniowo postępuje. Natomiast po 65. roku życia schorzenia sercowo-naczyniowe są już jedną z głównych przyczyn śmiertelności w tej grupie wiekowej.

W obrębie układu krążenia dochodzi do trzech głównych zmian, jakimi są: przerost tkanki łącznej mięśnia sercowego, włóknienie układu bodźcoprzewodzącego oraz sztywnienie tętnic (zmniejszenia ich podatności i elastyczności). U osób starszych wzrasta ryzyko wystąpienia:

• chorób naczyń wieńcowych;
• choroby tętnic obwodowych;
• choroby niedokrwiennej serca (inaczej choroby wieńcowej), polegającej na niedostatecznym dopływie tlenu i krwi do mięśnia sercowego. W 98% przypadków, odpowiada za nią miażdżyca tętnic wieńcowych;
• wzrostu ciśnienia tętniczego (zwłaszcza skurczowego), który przy takich czynnikach sprzyjających, jak np. brak aktywności fizycznej, otyłość i stres, skutkuje wystąpieniem nadciśnienia tętniczego;
• zakrzepicy żylnej (zaburzona jest równowaga między krzepnięciem, a jego hamowaniem);
• zawału mięśnia sercowego, udaru mózgu, paraliżu kończyn (przepływ krwi staje się coraz trudniejszy, przez coraz mniej sprężyste naczynia tętnicze, co może doprowadzić do niedotlenienia narządów);
• kardiomiopatii (jest to określenie zbiorcze na grupę chorób kardiologicznych); związanych z zaburzeniami w budowie i nieprawidłowym funkcjonowaniem mięśnia sercowego;
• migotania przedsionków (nieregularnej ich aktywności elektrycznej i nieefektywnego skurczu);
• wad zastawkowych serca;
• zapalenia wsierdzia;
• arytmii o zróżnicowanym tle;
• nadciśnienia płucnego.

Starzenie się organizmu – zmiany dotyczące układu pokarmowego

W procesie starzenia się organizmu dochodzi również do zmian w pracy układu pokarmowego:

• następuje zwolnienie procesów przemiany materii, a w konsekwencji zmniejszenie zapotrzebowania energetycznego;
• pogorszeniu ulegają procesy wchłaniania składników odżywczych (w tym: wapnia, żelaza, magnezu, potasu, czy witaminy B12);
• pojawiają się problemy z jamą ustną, w tym braki w uzębieniu, próchnica, paradontoza, przez co upośledzony zostaje proces rozdrabniania i żucia pokarmów;
• zwalnia perystaltyka, co przyczynia się do zaburzeń opróżniania żołądka lub zaparć;
• pojawiają się zaburzenia w pracy trzustki, co powoduje zmniejszenie produkcji enzymów trawiennych;
• następuje osłabienie funkcji i zmniejszenie się potencjału regeneracyjnego wątroby (do chorób najczęściej występujących w przypadku osób powyżej 65. roku życia, należą: przewlekłe wirusowe zapalenie wątroby typu B i C, choroba zwłóknieniowa wątroby, alkoholowa choroba wątroby i niealkoholowa stłuszczeniowa choroba wątroby). Zmniejsza się również masa tego narządu, nawet o ponad 30% do 90. roku życia;
• rozwoju niewłaściwych bakterii w jelicie cienkim, co może prowadzić do zaburzeń wchłaniania i niedożywienia;
• pojawienia się nietolerancji pokarmowych, w tym nietolerancji laktozy;
• ograniczenie odczuwania pragnienia, które jest przyczyną nieodpowiedniego nawodnienia organizmu.

Starzenie się organizmu – zmiany dotyczące układu hormonalnego

Proces starzenia się dotyka również układu hormonalnego (dokrewnego, wewnątrzwydzielniczego). Spadek wydzielania większości hormonów powoduje znaczne pogorszenie jakości życia osób starszych. Mowa tu o:

• melatoninie, której malejący poziom, wpływa przede wszystkim na zaburzenia snu i koncentracji, drażliwość, złe samopoczucie i bóle (już po 55. roku życia, dobowa synteza melatoniny ulega stopniowemu obniżeniu). Melatonina jest również bardzo silnym antyoksydantem i ma potwierdzone działanie przeciwzapalne, dlatego też jej niedobór wiąże się z obniżeniem odporności;
• hormonach płciowych, spadek wydzielania których skutkuje m.in. chorobami serca, osteoporozą, pogorszeniem nastroju, otyłością, spadkiem libido, zaburzeniami miesiączkowania i menopauzą. Natomiast u starszych mężczyzn obserwuje się obniżenie stężenia testosteronu, co skutkuje problemami z potencją, spadkiem libido, obniżoną płodnością, utratą energii, nerwowością, przygnębieniem i poczuciem zmęczenia;
• DHEA (dehydroepiandrosteron), znanym również jako hormon młodości. W przypadku kobiet uczestniczy on w produkcji estrogenów (estradiolu i estronu), natomiast u mężczyzn wspiera syntezę tzw. androgenów (z testosteronem na czele). Niedobór DHEA jest przyczyną osłabienia organizmu, układu odpornościowego, a także zwiększenia insulinooporności. Zbyt niski poziom tego hormonu powoduje obniżenie nastroju (dystymię), spadek masy i siły mięśniowej, zmiany w układzie kostnym (obniżenie gęstości kostnej, osteopenię), a także problemy z seksualnością (spadek libido i problemy z potencją);
• hormonie wzrostu (GH), którego wydzielanie zaczyna się zmniejszać już od 40 r. ż. Niedobór tego hormonu powoduje obniżenie gęstości mineralnej kości, zwiększenie otyłości brzusznej, zaburzenia funkcji nerek, zwiększenie oporności insulinowej, zaburzenia natury psychologicznej (w tym poczucie lęku, obniżenie energii i witalności).

Wraz z wiekiem dochodzi także do pogorszenia metabolizmu glukozy, przez co wzrasta ryzyko zachorowania na cukrzycę.

Starzenie się organizmu – jakie jeszcze zmiany?

Proces starzenia się organizmu człowieka wpływa również na:

• zmiany w układzie odpornościowym, które zwykle odnoszą się do jego zmniejszonej zdolności do efektywnej odpowiedzi i adaptacji. Immunostarzeniu towarzyszy również zjawisko nasilającego się przewlekłego stanu zapalnego (określanego jako „inflammaging”), opierającego się głównie na produkcji cytokin prozapalnych. Co ważne, z wiekiem zaczyna zanikać grasica, co znacząco wpływa na komórki odpornościowe limfocyty (do okresu dojrzewania jej masa wynosi ok. 25 g, a u osób po 60. roku życia może być nawet mniejsza niż 0,5 g). Osłabiony układ odpornościowy utrudnia organizmowi zwalczanie infekcji i zwiększa ryzyko poważnych chorób, w tym chorób autoimmunizacyjnych i nowotworów;
• zmiany w układzie oddechowym, takie jak zmniejszenie ruchomości klatki piersiowej, zmniejszenie pojemności życiowej płuc i ich elastyczności, co w konsekwencji prowadzi do pogorszenia procesów oddechowych;
• zmiany skórne, którego typowymi oznakami są m.in. zmarszczki, przebarwienia na skórze, zwiększona przezroczystość skóry i jej luźniejsza struktura, mniejszona jędrność i napięcie, zwiększona skłonność do powstawania siniaków;
• zmiany w układzie moczowym, w tym: zmniejszenia wielkości i objętości nerek, a także zmniejszenie ich zdolności do zagęszczania i rozcieńczania moczu, zmniejszenie maksymalnej objętości pęcherza moczowego, skrócenie cewki moczowej u kobiet i powiększenie gruczołu krokowego u mężczyzn.

Proces starzenia się organizmu jest nieunikniony

Proces starzenia się organizmu jest etapem zupełnie naturalnym, który czeka każdego z nas. Na ten moment nie da się go całkowicie zatrzymać. Od wielu lat inwestowane są miliony dolarów na projekty, których celem jest zrozumienie procesów starzenia.

Pieniądze na badania naukowe dotyczące wydłużenia życia, walki z chorobami, czy też ograniczenia negatywnych skutków starzenia się, łożą najbogatsi tego świata (w tym liderzy technologicznej rewolucji z Doliny Krzemowej: Mark Zuckerberg, Elon Musk, Jeff Bezos, Peter Thiel, czy Larry Page i Sergey Brin).

Choć nieśmiertelności raczej nigdy nie osiągniemy (chyba, że w wydaniu cyfrowym, dziedziną badań zwaną transhumanizmem, szczególnie interesuje się Elon Musk, finansujący firmę neurotechnologiczną Neuralink), to z pewnością możliwe będzie skuteczne przedłużenie życia.

Czy można starzeć się wolniej?

Już teraz, dzięki tak licznym badaniom, wiemy jak wspomagać nasze ciało w walce z efektami starzenia i dbać o nie tak, aby utrzymać pełnię sił przez lata. Przy czym o udaną, wolną od chorób i dolegliwościami psychofizycznych, starość dobrze zadbać już w młodości. Na spowolnienie procesu starzenia się ogromne znaczenie ma m.in.:

• regularna aktywność fizyczna (w końcu ruch to zdrowie) i utrzymywanie prawidłowej masy ciała;
• właściwe odżywianie się (dieta po 40. roku życia powinna być bogata w antyoksydanty, niezawierające tłuszczy typu trans i znikome ilości cukru);
• ochrona przed słońcem (całoroczna pielęgnację chroniącą przed działaniem promieni UVA i UVB) i unikanie solarium;
• obecność w diecie i kosmetykach antyoksydantów (przeciwutleniaczy), których głównym zadaniem jest neutralizacja wolnych rodników tlenowych, przyspieszających proces starzenia się i zwiększają ryzyko powstawania wielu chorób;
• unikanie stresu i pozytywne nastawienie psychiczne;
• unikanie używek;
• leczenie infekcji;
• kontrola stanu zdrowia poprzez wykonywanie niezbędnych badań profilaktycznych.